©Eirini Miari
Christina est archéologue de terrain. Ses recherches portent sur les Cyclades, les cultes antiques et Éleusis. Elle travaille au titre d’archéologue à l’Université de Thessalie. Sa carrière de chercheuse, principalement axée jusque-là sur des sujets purement archéologiques, l’a menée il y a dix ans vers la famille Gilliéron, et delà à s’orienter vers l’histoire de l’archéologie et la compréhension de ce phénomène. Récemment, elle a participé à la création de l’exposition « Olympisme. Une invention moderne, un héritage antique », organisée par le Musée du Louvre en collaboration avec l’École française d’Athènes. Nous lui avons donc demandé de nous parler de sa contribution à ce projet.
Quel a été votre rôle en tant que commissaire de l’exposition « L’Olympisme », et comment avez-vous contribué à sa réalisation
Officiellement, je suis l’une des trois co-commissaires, aux côtés du professeur d’archéologie et d’histoire de l’art Alexandre Farnoux et de Violaine Jeammet, archéologue au Musée du Louvre, qui nous a invités à participer à cette exposition. Pour ma part, je gère les archives de la famille Gilliéron déposées à l’École française d’Athènes et nous avons découvert que ce fonds comportait du matériel olympique pouvant être mis en valeur dans le cadre d’une exposition particulièrement d’actualité en 2024.
Pour résumer, on peut dire que les artistes Gilliéron constituent une dynastie d’artistes qui ont vécu en Grèce sur une période de plus de 100 ans. Les deux premiers, de 1876 jusqu’à la Seconde Guerre mondiale, ont collaboré avec la communauté archéologique. Le troisième a travaillé en indépendant à la fabrication de souvenirs. Depuis 2015, la famille a confié à l’École française d’Athènes une grande partie de ses archives et de ce qui reste des équipements de ces artistes. M. Farnoux, alors directeur de l’École française, a mené des actions dès 2013 pour recevoir ce fonds, pour lequel la famille cherchait le donataire idéal.
J’ai commencé à m’intéresser à Gilliéron par hasard en 2013, avant même d’entrer en contact avec l’École française ou M. Farnoux à ce sujet. L’une des premières informations en ma possession était qu’Émile Gilliéron père avait créé les timbres des premiers Jeux Olympiques à Athènes. Mais lorsque les archives ont été déposées à l’École et que j’ai pris en charge leur gestion pour les valoriser sur le plan de la recherche, j’ai dû me rendre à l’évidence : en triant ces milliers de documents, papiers, esquisses et objets, je me suis rendue compte, qu’au milieu de dizaines d’autres, émergeait clairement un sujet olympique.
En 2021, alors que les JO de Paris 2024 devenaient de plus en plus d’actualité, nous avions constitué un ensemble de « matériel olympique » défini dont nous ignorions jusque-là l’existence. La collection Gilliéron avait déjà été mise en valeur lors de l’exposition « Paris-Athènes » au Musée du Louvre en 2021, dans le cadre de la célébration du Bicentenaire la Révolution grecque, où quelques premiers témoignages très caractéristiques avaient été présentés.
Puis, par coïncidence, le Musée du Louvre a été invité à organiser une exposition originale sur les Jeux Olympiques, véritable défi sur un sujet déjà si largement exploré. Et c’est ainsi que Violaine Jeammet, qui connaissait l’existence de ce matériel, a immédiatement réagi et mentionné l’existence de ce fonds à Athènes.
Mais cela représentait un défi, car nous ne sommes pas encore prêts à présenter ce fonds au public : nous sommes encore au stade de la restauration, du classement, de la numérisation, de l’identification et de l’archivage. La recherche est loin d’être achevée ; on pourrait même dire que la recherche systématique n’a pas encore commencé. En 2026, lorsque la première décennie sera écoulée, nous commencerons à ouvrir davantage ces archives à la communauté scientifique.
Par conséquent, il était encore très tôt pour nous. Au cours des deux dernières années, il a fallu préparer tout le matériel disponible ici, le sélectionner et l’identifier, mais aussi restaurer celui qui ne l’avait pas encore été. Puis, il a fallu le cataloguer, le dater, identifier chaque artiste, comprendre le contexte dans lequel il s’inscrivait, l’étudier, lui trouver des parallèles, l’intégrer dans la bibliographie et se rendre dans d’autres institutions qui possèdent des éléments connexes. Le défi était immense et le temps très limité pour amener cet ensemble à un niveau permettant de raconter une histoire au grand public, tout en veillant à l’exactitude de nos propos.
Bien entendu, il y a d’autres aspects dans l’exposition. Il ne s’agit pas seulement de Gilliéron. L’exposition comporte également une deuxième partie très importante, gérée par Alexandre Farnoux, qui traite de l’influence de l’archéologie et de l’archéologie expérimentale sur la compréhension des mouvements des athlètes antiques et sur la façon dont ces mouvements ont contribué à la création des nouveaux sports de l’ère moderne (voir le portrait d’Alexandre Farnoux).
Ces deux sujets se sont croisés et nous avons intégré l’ensemble dans un cadre parisien : Gilliéron n’était qu’un rouage parmi un groupe de scientifiques, grecs ou étrangers, et surtout d’archéologues français qui, à l’époque — principalement entre Paris et Athènes — ont structuré ce projet olympique. Il n’était donc pas seul, mais faisait partie d’un réseau de communication avec ces scientifiques. Nous avons simplement eu la chance de disposer ici des vestiges d’un aspect méconnu de cette histoire. Il était intéressant de relever le défi de relier tous ces éléments aux grandes fouilles de l’époque, aux expériences professionnelles de l’artiste lui-même, et de découvrir des collaborations totalement inconnues derrière les objets produits pour les Jeux Olympiques.
Par exemple, Gilliéron est le créateur des premiers timbres olympiques, et même des premiers timbres à thème sportif. Il s’agit donc de l’initiative fondatrice du philatélisme olympique. Ce projet est le fruit du travail de Gilliéron en tant que dessinateur, et de Ioannis Svoronos, numismate, qui était le cerveau de la commission chargée de produire le programme iconographique pour les postes grecques de l’époque. Ce que nous faisons dans l’exposition, c’est de mettre en parallèle ces timbres avec des dessins et des esquisses liés à leur production, des textes et des sources expliquant comment leur iconographie a été choisie, tandis que nous exposons également les antiquités représentées sur ces timbres.
J’ai vu cela comme un puzzle archéologique : il s’agissait de ramener ce matériel — qui n’est pas purement archéologique — dans le champ visuel des archéologues. Car, même si cette iconographie a été produite par Ioannis Svoronos, un spécialiste de l’iconographie antique, et par Gilliéron, le plus grand dessinateur d’illustrations archéologiques de son temps, le récit ne s’adresse pas aux archéologues ou aux publications scientifiques, mais à un public venant du monde entier.
Il s’agit de timbres commémoratifs qui ont été créés dans le but de financer en partie les Jeux Olympiques. En parallèle, c’était un moyen d’utiliser ces petits morceaux de papier, les timbres, pour raconter une histoire. Un programme iconographique complet a été élaboré à cet effet par des archéologues et des artistes spécialisés en archéologie. C’est de fait une première tentative de diffusion et de publicité autour d’une information archéologique à un niveau mondial. Cette méthode est très moderne, même si elle a été mise en œuvre en 1896. C’est une idée ingénieuse, car ces timbres sont parvenus jusqu’à l’autre bout du monde, en Amérique latine, aux États-Unis, en Asie, en Afrique. C’était assez novateur d’utiliser la poste pour envoyer à l’autre bout du monde des informations sur les nouvelles découvertes archéologiques et l’iconographie sportive des nouveaux Jeux. Une sorte de « www. » de l’époque…
Ainsi, nous sortons Gilliéron du cadre strictement académique pour le placer dans celui de la valorisation culturelle. Grâce à sa formation, il était conscient du pouvoir des images et a ainsi pu aider les archéologues à raconter leurs histoires de manière directe et visuellement efficace.
Dans cette optique, j’ai appliqué la méthodologie de l’iconographie grecque antique, que nous utilisons généralement pour les vases antiques, les reliefs architecturaux et les monnaies. En tant qu’archéologues, nous avons une méthodologie, que j’ai appliquée à ces représentations des XIXe et XXe siècles, en essayant d’interpréter pourquoi elles ont été choisies et quel message elles voulaient transmettre, tout en cherchant à comprendre le rôle de l’artiste dans tout cela.
Η Χριστίνα είναι αρχαιολόγος πεδίου. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα περιστρέφονται γύρω από τις Κυκλάδες, τις αρχαίες λατρείες και την Ελευσίνα. Ως αρχαιολόγος εργάζεται στο πανεπιστήμιο της Θεσσαλίας ως μέλος Ε.ΔΙ.Π. Μέσα από την ερευνητική της πορεία σε θέματα αμιγώς αρχαιολογικά, συνάντησε πριν δέκα περίπου χρόνια το θέμα της οικογένειας Gilliéron και έτσι έκανε μια στροφή προς την ιστορία της αρχαιολογίας και την κατανόηση αυτού του φαινομένου. Πρόσφατα συμμετείχε στη δημιουργία της έκθεσης “Ολυμπισμός. Μια σύγχρονη εφεύρεση, μια αρχαία κληρονομιά” που διοργάνωσε το Μουσείο του Λούβρου σε συνεργασία με την Γαλλική Σχολή Αθηνών. Της ζητήσαμε λοιπόν να μας μιλήσει για τη συμβολή της σε αυτό το έργο.
Ποιος ήταν ο ρόλος σας ως επιμελητής της έκθεσης “Ολυμπισμός” και πώς συμβάλατε στην υλοποίησή της;
Τυπικά είμαι μία από τους τρεις συνεπιμελητές, μαζί με τον καθηγητή αρχαιολογίας και ιστορίας τέχνης Alexandre Farnoux, και τη Violaine Jeammet που είναι αρχαιολόγος στο Μουσείο του Λούβρου και η οποία και μας προσκάλεσε σε αυτή την έκθεση. Από πλευράς μου, διαχειρίζομαι στη Γαλλική Σχολή το αρχείο της οικογένειας Gilliéron, από το οποίο προήλθε και η πληροφορία ότι περιλαμβάνει ολυμπιακό υλικό, το οποίο θα μπορούσε να αναδειχθεί στο πλαίσιο μιας έκθεσης, εξαιρετικά επίκαιρης το 2024.
Να πω συνοπτικά ότι οι καλλιτέχνες Gilliéron είναι μια δυναστεία καλλιτεχνών που έζησαν για πάνω από 100 χρόνια στην Ελλάδα (βλ. πρόσφατα, εδώ). Οι πρώτοι δύο, από το 1876 μέχρι πριν το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, συνεργάστηκαν με την αρχαιολογική κοινότητα. Ο τρίτος δούλευε ανεξάρτητα για την παραγωγή σουβενίρ. Από το 2015 και εξής η Γαλλική Σχολή έγινε αποδέκτης μιας πολύ σημαντικής δωρεάς από την οικογένεια αυτή: πρόκειται για μεγάλο μέρος του αρχείου, αλλά και τα εργαστηριακά κατάλοιπα του εξοπλισμού των καλλιτεχνών αυτών. Ο κ. Farnoux, τότε διευθυντής στη Γαλλική Σχολή, είχε εμπλακεί θερμά από το 2013 και εξής στην αποδοχή αυτής της δωρεάς, για την οποία η οικογένεια έψαχνε τον κατάλληλο αποδέκτη.
Άρχισα να ασχολούμαι κατά σύμπτωση με τον Gilliéron το 2013 χωρίς ακόμα να έχω συναντήσει ούτε τη Γαλλική Σχολή πάνω σε αυτό το θέμα, ούτε τον ίδιο τον κ. Farnoux. Ένα από τα πρώτα στοιχεία που γνώριζα ήταν ότι ο πατέρας Émile Gilliéron είχε ετοιμάσει τα ολυμπιακά γραμματόσημα των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα. Όταν όμως κατατέθηκε το αρχείο στη σχολή και ανέλαβα τη διαχείριση της οργάνωσής του προκειμένου να αναδειχθεί ερευνητικά, έφτασα σε μια μεγάλη συνειδητοποίηση: χειριζόμενη τα χαρτιά, τα κατάλοιπα, τα έγγραφα, τα σκαριφήματα και τα αντικείμενα, ανακάλυψα ότι μέσα σε αυτό το χάος χιλιάδων τεκμηρίων που συνιστά αυτό το αρχείο, σιγά σιγά, όπως δημιουργούσαμε τις κατηγορίες που είναι δεκάδες, αναδυόταν ένα κεφάλαιο, το ολυμπιακό.
Κι έτσι μέχρι το 2021 περίπου που ωρίμασε και η επικαιρότητα των Ολυμπιακών Αγώνων των Παρισίων το 2024, είχαμε συγκροτήσει ένα σαφές «ολυμπιακό» υλικό το οποίο όμως ήταν ως επί το πλείστων άγνωστο. Η συλλογή Gilliéron είχε αξιοποιηθεί ήδη στην έκθεση «Paris- Athènes» στο μουσείο του Λούβρου το 2021, στο πλαίσιο των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση, όπου είχαν φιλοξενηθεί κάποια πρώτα πολύ χαρακτηριστικά τεκμήρια.
Έπειτα κατά σύμπτωση, το Μουσείο του Λούβρου προσκλήθηκε να κάνει μια πρωτότυπη έκθεση με θέμα τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Επειδή όμως το θέμα είναι ήδη πολύ δουλεμένο, είναι δύσκολο να κάνεις μία πρωτότυπη έκθεση. Και έτσι η Violaine Jeammet, γνωρίζοντας για την ύπαρξη αυτού του υλικού, αντέδρασε αστραπιαία και ενημέρωσε για την ύπαρξη αυτού του συνόλου, στην Αθήνα.
Βέβαια, αυτό το αρχειακό σύνολο είναι μια πρόκληση, γιατί δεν είμαστε ακόμα έτοιμοι να το παρουσιάσουμε στο κοινό: συνεχίζουμε να βρισκόμαστε σε διαδικασία συντήρησης, ταξινόμησης, ψηφιοποίησης, ταύτισης και καταγραφής. Η έρευνα δεν έχει εξαντληθεί, αντίθετα, μπορούμε να πούμε ότι η συστηματική έρευνα δεν έχει ακόμα ξεκινήσει. Το 2026 που θα κλείσει η πρώτη δεκαετία, θα αρχίσουμε να ανοίγουμε περισσότερο το αρχείο στην ερευνητική κοινότητα.
Επομένως, ήταν πολύ νωρίς ακόμα για μας. Τα τελευταία δύο χρόνια έπρεπε να ετοιμαστεί όλο το υλικό που υπάρχει εδώ, να επιλεγεί και να ταυτιστεί, αν δεν ήταν συντηρημένο έστω και στοιχειωδώς να λάβειτις πρώτες φροντίδες. Έπειτα, έπρεπε να καταλογογραφηθεί, να χρονολογηθεί, να ταυτιστεί ο εκάστοτε καλλιτέχνης, να κατανοήσουμε το πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται, και μετά να το μελετήσουμε, να του βρούμε παράλληλα, να το εντάξουμε στη βιβλιογραφία, να επισκεφτούμε άλλους φορείς οι οποίοι έχουν συγγενή στοιχεία. Η πρόκληση ήταν πολύ μεγάλη και ο χρόνος λίγος για να μπορέσουμε να φέρουμε το υλικό σε ένα επίπεδο να μπορεί να αφηγηθεί μια ιστορία για το ευρύ κοινό και μάλιστα, αυτά που θα υποστηρίξουμε να είναι έγκυρα. Ωστόσο, το καταφέραμε…
Φυσικά υπάρχουν κι άλλα θέματα στην έκθεση, δεν είναι μόνο ο Gilliéron, η έκθεση έχει και ένα πολύ σημαντικό δεύτερο σκέλος που το χειρίστηκε ο Al. Farnoux, που αφορά την επίδραση της αρχαιολογίας και της πειραματικής αρχαιολογίας στην κατανόηση των κινήσεων των αρχαίων αθλητών και πώς αυτές θα δημιουργούσαν τα νέα αθλήματα της σύγχρονης εποχής (βλ. πορτρέτο Alexandre Farnoux).
Αυτά τα δύο θέματα συναντήθηκαν και τοποθετήσαμε το όλο μέσα σε ένα παρισινό πλαίσιο: ο Gilliéron ήταν απλά ένα γρανάζι σε μια ομάδα επιστημόνων, Ελλήνων ή ξένων και κυρίως Γάλλων αρχαιολόγων οι οποίοι εκείνη την εποχή -κυρίως μεταξύ Παρισιού και Αθηνών- δόμησαν αυτό το ολυμπιακό εγχείρημα. Ουσιαστικά δεν είναι μόνος του, επικοινωνεί με όλο αυτό το δίκτυο, απλά εμείς εδώ έτυχε να έχουμε κατάλοιπα από μια άγνωστη πτυχή της ιστορίας. Κι ήταν ενδιαφέρουσα πρόκληση να τα συσχετίσει όλα αυτά κανείς με τις μεγάλες ανασκαφές της εποχής, με τις επαγγελματικές εμπειρίες του ίδιου του καλλιτέχνη, όπου εντελώς άγνωστες συνεργασίες αναδύθηκαν πίσω από τα αντικείμενα που παράχθηκαν για τους Ολυμπιακούς Αγώνες.
O Gilliéron για παράδειγμα είναι ο δημιουργός των πρώτων ολυμπιακών γραμματοσήμων και μάλιστα των πρώτων γραμματοσήμων με αθλητικό θέμα παγκοσμίως, τα οποία αποτελούν το ιδρυτικό εγχείρημα του ολυμπιακού φιλοτελισμού. Είναι δημιούργημα του Gilliéron ως σχεδιαστή και του Ιωάννη Σβορώνου, νομισματολόγου, ως εγκεφάλου της επιτροπής που ορίστηκε τότε στα ελληνικά ταχυδρομεία για να παράξουν το εικονογραφικό πρόγραμμα. Αυτό που κάνουμε εμείς στην έκθεση είναι να αντιπαραβάλλουμε σε αυτά τα γραμματόσημα σχέδια και δοκίμια που σχετίζονται με την παραγωγή τους, κείμενα και πηγές για το πώς επιλέχθηκε η εικονογραφία τους, ενώ επίσης εκθέτουμε τις αρχαιότητες που απεικονίζονται πάνω σε αυτά.
Έτσι, το είδα σαν παζλ αρχαιολογικής πρόκλησης να φέρουμε αυτό το υλικό -που δεν είναι καθαρά αρχαιολογικό- μέσα στο οπτικό πεδίο των αρχαιολόγων. Διότι, ναι μεν αυτή η εικονογραφία παράχθηκε από τον Ι. Σβορώνο, που είναι ειδικός της αρχαίας εικονογραφίας και από τον Gilliéron ο οποίος είναι ο μεγαλύτερος σχεδιαστής αρχαιολογικών εικονογραφήσεων της εποχής του, ωστόσο, το αφήγημα δεν απευθύνεται στους αρχαιολόγους και στις επιστημονικές δημοσιεύσεις, αλλά σε ένα παγκόσμιο κοινό. Πρόκειται για αναμνηστικά γραμματόσημα τα οποία δημιουργήθηκαν με την προοπτική να χρηματοδοτήσουν εν μέρει τους Αγώνες.
Παράλληλα ήταν ένας τρόπος να αξιοποιηθούν αυτά τα μικρά χαρτάκια, τα γραμματόσημα, για να αφηγηθούν μια ιστορία. Και υπάρχει ένα ολόκληρο εικονογραφικό πρόγραμμα που εκπονείται γι’ αυτό το σκοπό από αρχαιολόγους και αρχαιολογικούς καλλιτέχνες. Αυτό είναι ουσιαστικά ένα πρώτο εγχείρημα παγκόσμιας διάχυσης και δημοσιότητας μιας αρχαιολογικής πληροφορίας. Παραμένει πολύ σύγχρονο σαν μέθοδος παρόλο που συνέβη το 1896. Είναι μια ιδιοφυής ιδέα, δεδομένου ότι αυτά τα γραμματόσημα έφτασαν στην άλλη άκρη του κόσμου, στη Λατινική Αμερική, στις Η.Π.Α., στην Ασία, στην Αφρική , και άρα δημιουργήθηκε ένα παγκόσμιο κοινό. Είναι αρκετά πρωτοπόρο το ότι χρησιμοποιήθηκε το μέσο του ταχυδρομείου για να σταλεί στην άλλη άκρη του κόσμου η πληροφορία των νέων αρχαιολογικών ανακαλύψεων και της αθλητικής εικονογραφίας των νέων αγώνων. Ένα « www » της εποχής…
Έτσι βγάζουμε τον Gilliéron από το ερευνητικό επίπεδο και τον πάμε σε ένα επίπεδο πολιτιστικής επικοινωνίας. Επειδή λόγω των σπουδών του κατέχει τη θεωρία της εικόνας, είναι αυτός που θα βοηθήσει τους αρχαιολόγους να αφηγηθούν τις ιστορίες με τρόπο άμεσο και οπτικά αποτελεσματικό.
Σε αυτό την κατεύθυνση, χρησιμοποίησα τη μέθοδο της ειδικότητας της αρχαίας ελληνικής εικονογραφίας, την οποία συνήθως χρησιμοποιούμε για τα αρχαία αγγεία, τα αρχιτεκτονικά ανάγλυφα, τα νομίσματα. Ως αρχαιολόγοι έχουμε μια μεθοδολογία, την οποία εφάρμοσα πάνω σε αυτές τις παραστάσεις του 19ου και του 20ου αιώνα, προσπαθώντας να ερμηνεύσω την αιτία που επιλέχθηκαν αλλά και το μήνυμα που θέλουν να περάσουν, φιλοδοξώντας παράλληλα να καταλάβω το ρόλο του καλλιτέχνη μέσα σε όλο αυτό.
Alexandre Farnoux et Christina Mitsopoulou
Ο Alexandre Farnoux και η Χριστίνα Μητσοπούλου
Avez-vous dû voyager pour collecter des informations et des objets pour l’exposition ?
Au cours de la préparation de l’exposition, j’ai pris l’initiative de faire quelques voyages en Grèce et à l’étranger. En 2021, je me suis rendue à Thessalonique, où j’ai visité le Musée Olympique et découvert une coupe en argent de 1906, coupe attribuée au sculpteur G. (ou C. ?) Dimitriadis et que je cherchais depuis des années. Je ne connaissais son existence que par l’album commémoratif des Jeux Olympiques de 1906. J’ai été ravie de la voir, car elle est liée à un projet de coupe en forme de canthare que Gilliéron avait entrepris. La coupe se trouvait dans une vitrine sans explication particulière, et j’ai donc contacté la direction du musée, qui a accepté de la prêter pour l’exposition au Louvre. Elle orne désormais l’affiche et la couverture de notre catalogue.
De même, j’ai voyagé à Olympie à l’automne 2022, au Musée de l’Histoire des Jeux Olympiques de l’Antiquité, où est exposé un autre vase important, la « coupe Lambros », que nous a également prêtée la directrice de l’Éphorie des antiquités d’Élide. Lors de mon séjour là-bas, j’ai également visité l’Académie Olympique Internationale pour trouver une bibliographie plus spécialisée que celle que l’on trouve dans les bibliothèques archéologiques. Ensuite, j’ai effectué de nombreuses visites à Athènes, au Musée de la Philatélie et de la Poste, au Comité Olympique Hellénique , au Stade Panathénaïque et dans des collections privées.
À Paris, j’ai visité, entre autres, la Monnaie de Paris et l’Imprimerie Nationale pour comprendre le processus d’impression des timbres. J’ai également fait deux voyages très intéressants à Lausanne, siège du CIO et du Musée Olympique et des Archives Olympiques, d’où proviennent de nombreux objets exposés. De plus, j’ai pris l’initiative de me rendre au village de Glion, au-dessus de Montreux, l’endroit où Michel Bréal a écrit à Pierre de Coubertin la fameuse lettre sur la création du Marathon. Enfin, j’ai voyagé en Allemagne, à Landau, une ville proche de Strasbourg, lieu de naissance de Michel Bréal, grand penseur et créateur du Marathon. Un marathon en son honneur y sera organisé en octobre 2024.
Ces voyages ont été d’une importance cruciale, car ils m’ont permis de rencontrer des experts dans divers domaines liés à l’exposition. J’ai pu discuter avec eux de la manière dont certaines questions devaient être formulées et confirmer mes hypothèses. Il n’y a pas de recherche véritable sans débat.
Χρειάστηκε να ταξιδέψετε για να συλλέξετε πληροφορίες και εκθέματα για την έκθεση;
Στην πορεία της προετοιμασίας, πήρα την πρωτοβουλία να κάνω και κάποια ταξίδια εντός και εκτός Ελλάδος. Το 2021 βρέθηκα στη Θεσσαλονίκη όπου επισκέφτηκα το Ολυμπιακό Μουσείο της Θεσσαλονίκης και εντόπισα ένα αργυρό κύπελλο του 1906, το κύπελλο που αποδίδεται στον γλύπτη Γ. (ή Κ.;) Δημητριάδη, το οποίο το αναζητούσα για χρόνια. Ήξερα για την ύπαρξή του μόνο από το αναμνηστικό λεύκωμα των Ολυμπιακών Αγώνων του 1906. Όταν το είδα, χάρηκα πάρα πολύ γιατί σχετίζεται με ένα project για κύπελλο σε σχήμα κανθάρου που είχε αναλάβει ο Gilliéron. Το κύπελλο βρισκόταν στην προθήκη χωρίς ειδικότερη εξήγηση και έτσι ήρθα σε επαφή με τη διεύθυνση του μουσείου, η οποία δέχθηκε να εκτεθεί το κύπελο στο Λούβρο. Ακόμα, κοσμεί την αφίσα και το εξώφυλλο του καταλόγου μας.
Αντίστοιχα, ταξίδεψα στην Ολυμπία το φθινόπωρο του 2022, στο Μουσείο Ιστορίας των Ολυμπιακών Αγώνων της Αρχαιότητας όπου εκτίθεται ένα άλλο σημαντικό αγγείο, το λεγόμενο «κύπελλο Λάμπρου», το οποίο μας δάνεισε επίσης η διευθύντρια της Εφορίας Αρχαιοτήτων Ηλείας. Κατά την παραμονή μου εκεί, επισκέφθηκα και τη Διεθνή Ολυμπιακή Ακαδημία για να βρω χρήσιμη βιβλιογραφία, πιο ειδική από αυτή που βρίσκουμε στις αρχαιολογικές βιβλιοθήκες. Μετά έκανα πολλές επισκέψεις στην Αθήνα, στο Φιλοτελικό και Ταχυδρομικό Μουσείο, στην Ελληνική Ολυμπιακή Επιτροπή, στο Παναθηναϊκό Στάδιο και σε ιδιωτικές συλλογές.
Στο Παρίσι επισκέφτηκα, μεταξύ άλλων, το Νομισματοκοπείο (Monnaie de Paris) και το Εθνικό Τυπογραφείο της Γαλλίας (Imprimerie Nationale) για να καταλάβω τη διαδικασία εκτύπωσης των γραμματοσήμων. Έκανα άλλα δύο πολύ ενδιαφέροντα ταξίδια στη Λωζάνη, έδρα της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής και του Ολυμπιακού Μουσείου και Αρχείου, από όπου προήλθαν πολλά εκθέματα. Ακόμα, έκανα μια εκδρομή στο χωριό Glion πάνω από το Montreux, το μέρος από όπου ο Michel Bréal έγραψε στον Pierre de Coubertin το διάσημο γράμμα για την ίδρυση του Μαραθωνίου Δρόμου. Τέλος, έκανα ένα ταξίδι στη Γερμανία, στο Landau, μια πόλη κοντά στο Στρασβούργο, τόπο γέννησης του Michel Bréal, μεγάλου διανοητή και επινοητή του Μαραθωνίου Δρόμου. Τον Οκτώβριο του 2024 θα διενεργηθεί εκεί μαραθώνιος στη μνήμη του. Αυτά τα ταξίδια ήταν καίριας σημασίας, καθώς μου έδωσαν την ευκαιρία να έρθω σε επαφή με ειδικούς σε διάφορους τομείς που σχετίζονται με την έκθεση. Μπόρεσα να συζητήσω μαζί τους για τον τρόπο που έπρεπε να διατυπωθούν ορισμένα ζητήματα, καθώς και να επιβεβαιώσω τις υποθέσεις μου. Διότι, δεν γίνεται ουσιαστική έρευνα χωρίς αντίλογο.
Vue sur le lac Leman depuis Glion/Montreux (Hôtel Bellevue), Suisse
Όψη της λίμνης Leman από το Glion/Montreux (Hôtel Bellevue), Ελβετία
Quelle est la plus grande difficulté que vous avez rencontrée dans ce projet et quelle est la plus grande satisfaction qu’il vous a apportée?
La plus grande difficulté a été la gestion du temps. En moins de deux ans, en parallèle avec toutes les démarches nécessaires pour organiser une exposition dans une institution aussi importante que le Louvre, il a fallu également faire la recherche et la documentation des archives que nous allions présenter. Le tout dans la crainte de commettre des erreurs en exposant ce matériel inédit. D’une certaine manière, j’ai dû transformer une recherche en cours en un récit accessible au grand public, ce qui était un véritable défi.
La plus grande satisfaction a été le moment où j’ai pu tenir entre mes mains une coupe en forme de kylix mycénienne provenant des archives du Comité Olympique Hellénique. Cette coupe est une réplique fidèle d’un vase mycénien du cercle funéraire A de Mycènes, reproduite par Gilliéron, un créateur de copies archéologiques pour la WMF. Dès le début, j’avais trouvé étrange le choix d’un vase mycénien comme trophée pour les Jeux Olympiques. Cependant, cette coupe se trouvait à Olympie, dans le Musée des Jeux Olympiques Modernes, qui est fermé depuis des années, et il était difficile de la localiser. Après presque deux ans de recherches, la responsable du Comité Olympique Hellénique nous l’a apportée à l’EFA pour photographie. Une inscription gravée ornait la coupe : « Jeux Olympiques Internationaux 1906 », et à la base, on pouvait voir le sceau de l’atelier : « EMILE GILLIERON ATHENES ».
C’était la preuve éclatante que les coupes de la Mésolympiade de 1906 étaient une création de Gilliéron, confirmant ainsi notre hypothèse selon laquelle il s’était inspiré de ses collaborations archéologiques sur le terrain pour concevoir une série de coupes. C’était le couronnement d’une longue série d’hypothèses audacieuses. Nous pouvons désormais affirmer que, parmi bien d’autres choses, nous avons fait « l’archéologie » du trophée sportif moderne.
Ποια είναι η μεγαλύτερη δυσκολία που αντιμετωπίσατε σε αυτό το έργο και ποια είναι αντίστοιχα η μεγαλύτερη ικανοποίηση που σας έδωσε;
Το πιο δύσκολο ήταν η πρόκληση του χρόνου. Σε λιγότερο από δυο χρόνια, παράλληλα με τις διαδικασίες της έκθεσης σε έναν τόσο μεγάλο οργανισμό όπως το Λούβρο, έπρεπε να γίνει και η ερευνητική τεκμηρίωση του αρχείου που παρουσιάζουμε. Ο φόβος του λάθους για την παρουσίαση ενός υλικού που δεν είχε δημοσιευτεί ποτέ πριν ήταν πανταχού παρών. Κατά κάποιον τρόπο, κλήθηκα να μετατρέψω τη ζωντανή έρευνα σε αφήγημα για το ευρύ κοινό, αυτό ήταν πρόκληση.
Η μεγαλύτερη ικανοποίηση που έλαβα ήταν όταν έφτασε στα χέρια μου ένα κύπελλο σε σχήμα μυκηναϊκής κύλικας από το αρχείο της Ελληνικής Ολυμπιακής Επιτροπής. Αυτό το κύπελλο είναι πιστό αντίγραφο ενός μυκηναϊκού αγγείου του ταφικού κύκλου Α των Μυκηνών, το οποίο ο Gilliéron αναπαρήγαγε, ως παραγωγός αρχαιολογικών αντιγράφων με τη WMF. Εξαρχής μου είχε φανεί παράξενη η επιλογή ενός μυκηναϊκού αγγείου ως τρόπαιου των Ολυμπιακών Αγώνων. Όμως το κύπελλο βρισκόταν στην Ολυμπία, στο Μουσείο των Σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων που είναι κλειστό εδώ και χρόνια και ήταν δύσκολο να εντοπιστεί. Μετά από δύο σχεδόν χρόνια αναζήτησης, μας το έφερε στην ΓΣΑ για φωτογράφιση η υπεύθυνη των αρχείων της Ε.Ο.Ε. Το κοσμούσε μια εγχάρακτη επιγραφή: «Διεθνείς Ολυμπιακοί Αγώνες 1906», ενώ στη βάση διακρίνεται η σφραγίδα του εργαστηρίου: «EMILE GILLIERON ATHENES»
Ήταν η περίτρανη απόδειξη ότι τα κύπελλα της Μεσολυμπιάδας του 1906 ήταν δημιούργημα του Gilliéron και άρα επιβεβαίωσε την υπόθεση εργασίας ότι ο τελευταίος εμπνεύστηκε μια σειρά από κύπελλα από τις αρχαιολογικές του συνεργασίες στο πεδίο. Ήταν το κερασάκι στην τούρτα σε μια μακρά σειρά τολμηρών υποθέσεων. Μπορούμε πλέον να υποστηρίξουμε ότι, μεταξύ πολλών άλλων, κάναμε την «αρχαιολογία» του σύγχρονου αθλητικού κυπέλου.
Coupe de la Mésolympiade de 1906, avec inscription. Copie galvanoplastique de la coupe d’or de Mycènes, ©Comité olympique hellénique/ Photo : EFA/ E. Miari
Κύπελλο της Μεσολυμπιάδας του 1906, με επιγραφή. Γαλβανοπλαστικό αντίγραφο χρυσής κύλικας των Μυκηνών, ©Ελληνική Ολυμπιακή Επιτροπή/ Photo: EFA/ E. Miari